فناوری‌های نوین در نظارت و بازرسی هسته‌ای
کتاب «فناوری‌های نوین در نظارت و بازرسی هسته‌ای» تالیف آقای دکتر محمد حسن دریایی در سال 1396 از سوی اداره نشر وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران منتشر گردیده است.
به اعتقاد نگارنده، جمهوری اسلامی ایران، به‌عنوان یکی از کشورهای غیرهسته‌ای عضو معاهده عدم گسترش سلاح‌های هسته‌ای، از مشارکت‌کنندگان فعال در رژیم عدم اشاعه سلاح‌های هسته‌ای است و از دلایل عمده‌ای که منافع ما را به این رژیم گره زده است، وجود توازن در محورهای رژیم است. منافع ناشی از توازن بین سه محور خلع سلاح هسته‌ای، عدم اشاعه و استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای، انتظارات جمهوری اسلامی ایران را حول این رژیم برآورده می‌کند. هرگونه تحول سامانه راستی‌آزمایی این رژیم، سبب به هم خوردن توازن مزبور، به نفع پررنگ شدن موضوع عدم اشاعه هسته‌ای می‌شود و مستقیما به منافع کشور ضربه می‌زند. علاوه بر آن، همیشه باید به سبب داشت که پرونده هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران، با توسل ادعایی غربی‌ها به سازوکارهای سامانه راستی‌آزمایی معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای، به شورای امنیت ارجاع شد. لذا نگارنده، درصدد برآمد که به بررسی جنبه‌های مختلف و عوامل مؤثر در سامانه راستی‌آزمایی رژیم عدم اشاعه سلاح‌های هسته‌ای و اثرات پیشرفت‌های فناوری بر تحول این زمینه بپردازد.
این کتاب در صدد پاسخگویی به این سؤال اصلی است: با تأکید بر معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای و معاهده جامع منع آزمایش‌های هسته‌ای، پیشرفت‌های فناوری چه تأثیراتی بر سامانه‌های راستی‌آزمایی رژیم عدم اشاعه سلاح‌های هسته‌ای داشته است؟
برای پاسخگویی به سؤال اصلی کتاب، باید پاسخی برای سؤالات ذیل پیدا کرد:
1. سازوکارهای اولیه سامانه راستی‌آزمایی رژیم عدم اشاعه سلاح‌های هسته‌ای، با تأکید بر معاهده عدم گسترش سلاح‌های هسته‌ای چیست؟
2. پیشرفت‌های فناوری در زمینه استفاده از ماهواره و نظارت‌های هوایی، چه اثری بر سامانه راستی‌آزمایی رژیم عدم اشاعه سلاح‌های هسته‌ای گذاشته است؟
3. فناوری‌های نوین ارتباطاتی و مخابراتی چه اثراتی بر سامانه راستی‌آزمایی داشته است؟
4. اثرات رشد فناوری‌های ملی نظارت و بازرسی بر سامانه راستی‌آزمایی رژیم عدم اشاعه سلاح‌های هسته‌ای چیست؟
5. رشد فناوری در زمینه‌های سنجش مواد رادیوهسته‌ای، سنجش لرزه‌ای، تجهیزات آب‌لزرنگاری و تجهیزات مادون‌صوت، چه تأثیراتی بر سامانه راستی‌آزمایی رژیم عدم اشاعه سلاح‌های هسته‌ای دارد؟
6. گسترش و پیچیده شدن فناوری‌های مربوط به شبکه‌های حفظ اطلاعات، اطلاع‌رسانی و نظارت برای ردیابی و بررسی دستیابی کشورها به مواد، دانش و فناوری تولید سلاح‌های هسته‌ای یا مواد و دانش و فناوری دارای کاربرد‌های دوگانه چه اثراتی بر سامانه راستی‌آزمایی رژیم عدم اشاعه سلاح‌های هسته‌ای دارد؟
7. اثرات پیشرفت فناوری‌های مربوط به ردیابی، نمونه‌برداری و آزمایشگاه‌های تجزیه و تحلیل نمونه‌ها بر سامانه راستی‌آزمایی رژیم عدم اشاعه سلاح‌های هسته‌ای چیست؟
در این کتاب، تلاش می‌شود که برای پاسخگویی به سؤالات یادشده به موارد ذیل توجه لازم شود:
1. مبانی حقوقی اولیه سازوکارهای رژیم عدم اشاعه سلاح‌های هسته‌ای در قالب معاهده عدم گسترش سلاح‌های هسته‌ای مبتنی بر قرارداد مدل 153 است، که فعالیت‌های راستی‌آزمایی را محدود به راستی‌آزمایی فعالیت‌های اظهاری کشورها در قالب اظهارنامه‌های آنها درباره مواد هسته‌ای می‌کند؛
2. پیشرفت‌های فناوری در زمینه استفاده از ماهواره و نظارت‌های هوایی سبب احاطه سامانه راستی‌آزمایی رژیم عدم اشاعه سلاح‌های هسته‌ای بر همه فعالیت‌های اعلامی و غیراعلامی کشورها می‌شود؛
3. فناوری‌های نوین ارتباطاتی و مخابراتی از طریق نصب دوربین و تجهیزات نظارتی، امکان نظارت 24 ساعته سامانه راستی‌آزمایی را بر فعالیت‌های هسته‌ای فراهم می‌کند؛
4. رشد فناوری‌های جدید در توسعه ابزارهای فنی ملی و افزایش استفاده از آنها به‌عنوان ابزارهای کمکی برای سامانه راستی‌آزمایی بین‌المللی که بعضا از آنها به‌عنوان «منابع باز» نام می‌برند، سبب افزایش و تعدد منابع اطلاعاتی سامانه راستی‌آزمایی رژیم عدم اشاعه سلاح‌های هسته‌ای می‌شود؛
5. پیشرفت فناوری، در به‌کارگیری ایستگاه‌ها با فناوری‌های نوین، از قبیل سنجش مواد رادیوهسته‌ای، سنجش لرزه‌ای، تجهیزات آبلرزنگاری و تجهیزات مادون‌صوت، امکان نظارت مداوم بر فعالیت‌های کشورها و ردیابی هرگونه آزمایش هسته‌ای را فراهم می‌سازد؛
6. پیشرفت فناوری‌های مربوط به شبکه‌های حفظ اطلاعات، اطلاع‌رسانی و نظارت برای ردیابی و بررسی دستیابی کشورها به مواد، دانش و فناوری سلاح‌های هسته‌ای یا مواد و دانش و فناوری دارای کاربرد‌های دوگانه سبب گسترش دامنه فعالیت‌های سامانه راستی‌آزمایی رژیم عدم اشاعه سلاح‌های هسته‌ای از طریق نظارت بر تبادلات و تجارت بین کشورها در این زمینه شده است؛
7. پیشرفت در فناوری‌های مربوط به ردیابی، نمونه‌برداری و آزمایشگاه‌های تجزیه و تحلیل نمونه‌های هسته‌ای، سبب افزایش قدرت و دقت سامانه راستی‌آزمایی رژیم عدم اشاعه سلاح‌های هسته‌ای در ردیابی ذرات ناچیز مواد هسته‌ای پس از گذشت سال‌ها است.
کتاب حاضر شامل شش فصل است. فصل اول شامل مقدمه و طرح موضوع مورد بحث است. در مقدمه، بحث موضوعات مربوط به ضرورت و اهمیت موضوع و سؤالات کتاب بررسی می‌شود. فصل دوم، در مورد بررسی مبانی نظری و مفهومی نحوه شکل‌گیری، تحول و زوال رژیم‌های بین‌المللی است. در این فصل، دیدگاه‌های عمده نظری درباره موضوع مطرح و با استفاده از یک بحث نظری، دیدگاهی که تأثیر‌پذیری سامانه راستی‌آزمایی از متغیر تحولات فناوری را تبیین می‌کند به‌عنوان مبنای نظری این کتاب انتخاب می‌شود. در فصل سوم، به بررسی مبانی اولیه رژیم عدم اشاعه سلاح‌های هسته‌ای و محورهای تشکیل‌دهنده آن پرداخته می‌شود و تلاش‌های بین‌المللی، برای نهادینه کردن سامانه راستی‌آزمایی معاهده عدم گسترش سلاح‌های هسته‌ای، بر اساس سازوکارهای قرارداد پادمان‌های جامع منعقدشده بین اعضا و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بر اساس قرارداد مدل 153 توضیح داده می‌شود. در فصل چهارم به صورت تفکیک شده، رهیافت‌ها و روش‌های مورد استفاده در سامانه راستی‌آزمایی بر اساس قرارداد پادمان جامع مطرح و تحول ابزارها و تجهیزات مورد استفاده در این روش‌های بازرسی و نظارت ارائه و سپس تأثیرات پیشرفت‌های علم و فناوری، در تحول این ابزارها و نهایتاً، در تحول رهیافت و عملکرد سامانه راستی‌آزمایی بررسی می‌شود. فناوری در گام نخست، تأثیرات مستقیمی را روی تحول ابزارها، تجهیزات و سازوکارهای سامانه‌های راستی‌آزمایی معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای دارد که به صورت مفصل بدان‌ها خواهیم پرداخت. علاوه بر این، در فصل چهارم، تأثیرات غیرمستقیم رشد فناوری بر تحول سامانه راستی‌آزمایی بررسی می‌شود که شامل گسترش ورود کشورها به عرصه‌های نوین هسته‌ای ازجمله فعالیت‌های مربوط به چرخه سوخت هسته‌ای، ورود فناوری‌های نوین ارتباطاتی و مخابراتی و گسترش دامنه منابع اطلاعاتی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به‌عنوان نهاد ذی‌صلاح در زمینه راستی‌آزمایی، ورود بازیگران نوین در عرصه فعالیت‌های هسته‌ای ازجمله شبکه‌های قاچاق مواد و تجهیزات هسته‌ای و نهایتاً فعال شدن بیشتر رژیم‌های کنترل صادرات است. در فصل پنجم، به‌کارگیری فناوری‌های نوین در شکل‌گیری سامانه راستی‌آزمایی معاهده جامع منع آزمایش‌های هسته‌ای بررسی می‌شود. این فصل به تحول هنجارهای راستی‌آزمایی و نظارت، با تأکید بر فناوری‌های نوین مورد استفاده در معاهده جامع منع آزمایش‌های هسته‌ای در زمینه لرزه‌ای، مادون‌صوت، آبلرزنگاری و ثبت ذرات هسته‌ای، در کنار رشد چشمگیر فناوری‌های مربوط به بازرسی از محل اختصاص می‌یابد. در فصل ششم نیز به جمع‌بندی مطالب کتاب و نتیجه‌گیری از آنها پرداخته می‌شود. نگارنده این کتاب، پس از بررسی نظریات متعدد، نهادگرایی نولیبرال را مناسب‌ترین نظریه‌ای تشخیص داد که برای تبیین موضوعات مختلف مورد بحث در این کتاب، ابزارهای مناسبی را در اختیار قرار می‌دهد.